همه چیز درباره مسجد جامع (عتیق) اصفهان | بررسی معماری و تاریخچه

مسجد جامع اصفهان یا عتیق، یکی از مهم ترین بناهای تاریخی شهر اصفهان می‌باشد. این بنا در عین اینکه بقایایی از دوره‌های تاریخی آل‌بویه و قرن سوم هجری را در خود دارد، به دوره سلجوقی و الحاقات آن به دوره صفوی از تاریخ معماری باز می‌گردد. 

در کاوش‌های متفاوتی که در مسجد عتیق اصفهان انجام شد، بقایای آثار تاریخی به قبل از اسلام نیز در این سایت یافت شد. این بنای تاریخی که در یونسکو به صورت رسمی ثبت شده است، نزدیک به دوهزار سال است که شکل گرفته و در طول تاریخی که داشته است شامل تغییرات و بازسازی فراوانی شده است. 

نام دیگر این بنای تاریخی مسجد عتیق می‌باشد که درمیدان قیام و خیابان علامه مجلسی قرار گرفته است. به همان اندازه که میدان نقش‌جهان در تاریخ اصفهان تاثیرگذار می‌باشد این بنا و همچنین سایر بناهای تاریخی دوره سلجوقی نیز در شکل‌گیری معماری و تاریخچه شهر اصفهان تاثیرگذار بوده‌اند. 

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

کاوش‌های باستان شناسی ایران نشان داده است که قبل از شکل‌گیری این مسجد، بقایای یک سایت مذهبی به شکل آتش‌کده‌ها در این فضا وجود داشته است. کشف یک پاستون مرتبط با سال‌های قبل از شکل‌گیری مسجد این ایده را تایید می‌نماید. این پاستون متعلق به دوره ساسانیان بوده است. 

ساخت مسجد به دوره عباسیان باز می‌گردد که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است. دید فعلی بنای این ساختمان به دوره سلجوقی باز می‌گردد اما تعمیرات و الحاقات آن مرتبط با دوره صفویان است. 

نوع معماری مسجد جامع اصفهان

معماری این بنا از نوع معماری چهارایوانی است که از ابداعات قرن 15 دوران اسلامی را در خود دارد. به استناد منابع تاریخی می‌توان گفت در طول دوره‌های متفاوت تاریخی به دلیل جنگ‌هایی که رخ داده است این مسجد تغییرات و بازسازی‌های فراوانی را داشته است. 

گذرگاه‌ها و راه‌های متفاوتی که اطراف بنای این مسجد قرار دارد ارتباط گسترده‌ای را که این بنا با سایر بناهای اطراف داشته است نشانگر می‌شود. چهار ایوان اطراف این مسجد از جمله طراحی‌های ایرانیان است که بعد از احداث مسجد ایجاد شده است.  این ایوان‌ها به نام صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق شناخته می‌شوند.

تزئیناتی که در بنای مسجد جامع وجود دارد از جمله مقرنس‌کاری‌ها و کاربندی‌هایی است که در معماری ایرانی مورد توجه بسیار قرار می‌گرفته است. 

بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان

شبستان مسجد جامع اصفهان

این شبستان برروی ستون‌های مدور قرار گرفته است که مرتبط با عصر دیلمیان می‌باشد.  

گنبد جنوبی مسجد جامع اصفهان

گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن در میان سال‌های 465 و 485 هجری قمری بنا شده‌اند. این گنبد در اصل در زمان پادشاهی ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک اجرا شده است و از نمونه‌های شاخص معماری سلجوقی است. ایوانی که به صورت گنبد آجری اجرا شده است در اوایل قرن ششم هجری ساخته شد و طراحی آن از مقرنس‌های درشت استفاده کارآمدی داشته است. ترکیب این گنبد با استفاده از طرح‌های تزئینی آجر و گچ دکور شده است. 

گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان

گنبد که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده است و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا شده است. این گنبد به نام تاج‌الملک نیز شناخته می‌شود که یکی از وزرای عصر سلجوقی است و احداث این گنبد را به او نسبت داده‌اند. 

ایوان درویش مسجد جامع اصفهان

ایوان شمالی مسجد به ایوان درویش شناخته می‌شود و از قرن ششم باقی مانده است. کتیبه گچ‌بری این ایوان از دوره شاه سلیمان صفوی باقی مانده است. تزئینات کاشی‌کاری آن مرتبط با سال‌های 1336 و 1337 هجری شمسی است.

ایوان صاحب مسجد عتیق اصفهان

این ایوان معروف به صفه صاحب است که در دوران سلجوقی ایجاد شد و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلوهای صفوی می‌باشد. در این قسمت نیز کتیبه‌های متعددی از دوره صفویان به چشم می‌خورد. تزئینات این بخش را نیز کاربندی‌های ایرانی پوشش داده‌اند. 

ایوان استاد مسجد جامع اصفهان

ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی طراحی و اجرا شده است و در عصر صفویان شامل تزئینات شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطان حسین کتابت شده عباراتی نیز به خط و امضای محمدامین اصفهانی نوشته شده است. 

ایوان شاگرد مسجد عتیق اصفهان

روبروی ایوان استاد ایوان شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده است و در قرن 8 و 11 هجری قمری در دوره حکومت ایلخانان و صفویه تزئینات آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات کاشی‌کاری است و با مقرنس‌های آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه و خاصی است که اطراف آن را کتیبه‌ها و لوح‌ها پوشانده‌اند. از زیباترین اجراهای کاربندی در این ایوان دیده می‌شود. کلیت این ایوان در ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است. 

ایوان عمر مسجد جامع اصفهان

در ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان، صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه به تاریخ 768 هجری قمری و خطاط آن عزیز‌التقی باز می‌گردد. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی وجود دارد که با خط بنایی عبارات مذهبی جذابی نوشته شده است. 

شبستان الجایتو (مسجد الجایتو) مسجد جامع اصفهان

در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین بخش گچ‌کاری این مجموعه است. این شبستان به مسجد الجایتو معروف است. این مسجد دارای محرابی است که معروف به گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان می‌باشد. برروی این محراب نام سلطان محمد خدابنده ایلخان که لقب الجایتو را داشت دیده می‌شود. زیباترین منبت‌کاری منبر در این بخش از مسجد جامع دیده می‌شود.