مسجد جامع فهرج کجاست؟
این مسجد تاریخی در شهر یزد و در روستای فهرج در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد قرار دارد .
تاریخ ساخت و قدمت بنا
در مورد تاریخ دقیق احداث مسجد جامع فهرج یزد اختلاف نظراتی وجود دارد و به‌دلیل عقیده برخی کارشناسان مبنی بر قدمت این عمارت تاریخی به دوران اوایل ظهور اسلام (قرن اول هجری)، این مسجد را قدیمی‌ترین مسجد ساخته شده در ایران می‌دانند.
مرحوم محمد کریم پیرنیا با توجه به آرایه‌های تزیینی و معماری این اثر تاریخی، آن را مربوط به قرن اول هجری می‌دانست. البته نباید از این نکته غافل شد که تاریخ دقیق ساخت مسجد اعظم فهرج هیچگاه توسط این استاد بزرگوار اعلام نشده است. این دیدگاه توسط برخی از مورخان و کارشناسان تاریخی مردود است و تاریخ‌های دیگری از جمله قرن دوم هجری (توسط مهرداد شکوهی)، اواخر و اوایل قرن چهارم هجری (توسط باربارا فینستر) و چهارم هجری (توسط زیپولفی و آلفیری) را به‌عنوان پیشینه ساخت و احداث آن عنوان کرده‌اند.
معماری بنا
این مسجد، از قدیمی ترین مساجد در جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده، ساختار این بنا از نوع شبستانی و فاقد ایوان است و با تک مناره خشتی در روستای فهرج خودنمایی می کند و هنوز زنده و پویا بوده و در آن نماز جماعت برپا می شود.
مسجد جامع فهرج دارای هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک، مناره گلی و دو محراب است که زمان احداث آن مربوط به پایان دوره ساسانی و آغاز دوره اسلامی است. برخلاف معماری مرسوم مساجد، این مسجد گنبد ندارد و روی دیوارهای کاه گلی آن اثری از کاشی کاری‌های تزئینی و کتیبه نیست، نمای این مسجد به صورت کاه گلی و کاملا ساده است و یادآور زندگی ساده و بی آلایش مردمان این مرز و بوم در گذشته است.
در طراحی و معماری این مسجد از عناصر معماری ایرانی مانند استفاده از آجرهای خشتی بزرگ، گوشه سازی‌ها به صورت بیضی و حضور طاق‌های گهواره‌ای استفاده شده که این عناصر همگی از سبک‌های رایج در معماری زمان حکومت ساسانیان و دوران ابتدایی ظهور اسلام است.
طراحی این بنا در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجدالنبی است و خشت‌هایی به‌اندازه ۵×۳۲×۳۲ آن‌گونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده در ساخت آن استفاده شده است و تزئینات گچ‌بری شکنجی و قوس‌های ناری و تاق‌های ناوی به‌کار رفته این موضوع را تائید می‌کند.
عناصر معماری
این مسجد شامل بخش های میان سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره است.
پلان مسجد
نقشه مسجد فهرج بسیار ساده‌تر از تاریخانه دامغان است و شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ‌تر از دو دهانه چپ و راست آن است .شبستان مذکور از عمقی برابر با دو دهانه فرش‌انداز و رواق نیز از عمقی حدود یک دهانه برخوردار است. وجود قوس کم‌خیز تیزه‌دار بر بالای هر دهانه شبستان در نوع خود جالب‌توجه است که پاکار آن از سطح جرزهای طرفین به میزان کمی داخل آمده است.
همچنین سازندگان این بنای کهن، عرض دهانه مرکزی شبستان را با اندکی اختلاف از نظر پهنا احداث کرده‌اند. در واقع، می‌توان این امر را از نکات و ویژگیهای بارز معماری در ساخت مساجد ایرانی و دوران اولیه اسلام در نظر گرفت که دهانه مرکزی را در جهت قبله و به‌دلیل حضور محراب، با وسعت بیشتری نسبت به دیگر دهانهها طراحی می‌کردند.
شبستان
در شبستان مسجد، ستون‌های مستطیل شکلی قرار دارد که هر چهار گوشه ستون‌ها به‌صورت تزیینی با ستون‌های کوچک کار شده است. شاید همین دلیل، برخی از معماران و باستان‌شناسان را در صحت ساخت آن در قرن اول و دوم هجری قمری دچار تردید کرده است؛ چراکه در آن زمان تمامی ستون‌های مساجد به‌صورت ساده و فاقد تزیینات ساخته می‌شدند. موضوعی که مشابه آن‌ها را می‌توان در دو مسجد احمدابن طولون و حکیم در شهر قاهره مشاهده کرد.
علاوه بر شبستان ذکرشده می‌توان آثار باقی‌مانده از شبستان دیگری را یافت که به‌شکل مستطیل و در بخش جنوب غربی مسجد ساخته شده بود. به نظر می‌رسد که معمار و سازندگان این اثر باشکوه، آن را جهت استفاده در زمستان ساخته بودند. معماران و باستان‌شناسان بر این باورند که این شبستان به‌دلیل قرارگیری در بیرون از محوطه مسجد، تفاوت در سبک پوشش نسبت به شبستان اصلی و همچنین ابعاد خشت‌های به کار رفته، پس از تاسیس مسجد ساخته شده است. تاکنون مورخان و باستان‌شناسان هیچ تاریخ دقیقی در مورد ساخت آن ارائه نکرده‌اند؛ اما بر اساس اندازه و ابعاد یکسان آجرهای خشتی این شبستان و مناره مسجد می‌توان فرضیه ساخت هم‌زمان مناره و شبستان مذکور را درست تلقی کرد.
معمار و طراح مسجد جامع، طرح اولیه و اصلی این عمارت را به‌صورت شبستان و رواقی در نظر گرفته بود که حیاط مرکزی را در خود احاطه می‌کردند. از مهم‌ترین قسمت‌ها مسجد فهرج می‌توان به شبستان اشاره کرد که از ارتفاعی بیشتر نسبت به سایر بخش‌های آن برخوردار است. همچنین به‌دلیل عرض بیشتر قسمت شمالی حیاط در مقایسه با بخش جنوبی نمی‌توان آن را به‌صورت مربعی کامل و یکدست در نظر گرفت.
رواق ها
رو‌به‌روی شبستان، رواقی متشکل از چهار دهانه با طاق‌های گنبدی شکل وجود دارد که عدم‌تقارن این دهانهها از لحاظ تعداد و شکل با سه دهانه دیگر رو‌به‌روی آن‌ها، توجه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری این مسجد می‌دانند.
مناره
مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا احداث شده است که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد، معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه شده است.
پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد البته در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانست و همچنین مهرداد شکوهی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد.
برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های ساخته شده در کنار مناره، روی اتاق‌هایی که پیش‌تر وجود داشته‌اند، ساخته شده است هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست، به‌طورکلی معماری این مسجد، به‌جز پلان آن، کاملاً ساسانی بوده و همه تزئینات به شیوه پیش از اسلام است.
محراب
معماران این بنای کهن دو محراب برای این مسجد در نظر گرفتند، اولین محراب که محراب اصلی نام دارد از گچ ساخته شده است که عرض آن ۳۲.۲ متر و ارتفاع آن ۲۴.۳ متر است، محل قرار گیری محراب اصلی در دهانه مرکزی شبستان است، محراب دوم کوچکتر از محراب اول است و در فاصله‌ای بسیار کم از محراب اصلی و در قسمت غربی آن قرار گرفته است.
در پایان اگر علاقه‌مند به مقالات مربوط به آموزش دکوراسیون داخلی هستید، پیشنهاد می‌کنیم بخش آموزش دکوراسیون داخلی رایگان را از دست ندهید!
مترجم: سرکار خانم مهندس مرجان تاجیک
